نیاز بدن انسان به کلسیم بیشتر از سایر مواد معدنی می‌باشد. حداقل حدود ۹۹% کلسیم در استخوان‌ها و دندان‌ها یافت می‌شود که باعث ایجاد استحکام و سختی در آنها می‌گردد. باقی مانده کلسیم موجود در بدن (حدود ۱ درصد) در خون، عضلات و اعصاب بدن یافت می‌شود که نقش مهمی را در تنظیم عملکرد فیزیولوژیکی بدن ایفا می‌نماید. کلسیم نقش مهمی در سلامت استخوان و دندان، پیامدهی سلول‌ها ومتابولیسم پروتئین دارد و در دوران بارداری نقش حیاتی در حفظ سلامت جنین ایفا می‌کند. نياز بدن انسان به کلسیم بیشتر از سایر مواد معدنی بوده و بدن انسان بالغ دارای ۱۲۰۰-۱۰۰۰ گرم کلسیم است.

کلسیم عنصری سفید رنگ، نرم و براق می باشد. در بدن انسان کلسیم به صورت ترکیبات مختلفی مانند کربنات کلسیم، فسفات کلسیم و سولفات کلسیم یافت می شود. وجود میزان زیاد چربی، اسید اگزالیک و اسید فیتیک در غذا می تواند از جذب مناسب کلسیم پیشگیری کند. تمامی انواع کلسیم موجود در غذا، قابل جذب و ذخیره این عنصر معدنی علاوه بر وابسته بودن به سایر فاکتورها، به میزان دریافت آن نیز بستگی دارد. به طور معمول حدود ۲۰ الی ۴۰ درصد جذب این عنصر معدنی از مجاری گوارشی به داخل خون انجام می شود. به طور عمده، میزان جذب این عنصر در دوران رشد سریع که نیاز بدن به مواد معدنی بیشتر می باشد، افزایش می یابد. میزان جذب کلسیم، همچنین وابسته به میزان سلامتی معده، روده، و مصرف مقادیر کافی ویتامین هایی مانند D,C,B۱۲ و فسفر می باشد.

نقش کلسیم در سلامت بدن:

سلامت دندان و استخوان:

کلسیم از مهمترین عناصر تشکیل دهنده استخوان‌ها و دندان‌ها محسوب می‌شود. عنصر معدنی تشکیل دهنده استخوان به طور عمده شامل کریستال‌های هیدروکسی آپاتیت (Hydroxyapatite) است که بیشترین میزان کلسیم و فسفر را دارا می‌باشد. استخوان یک بافت فعال و دینامیک محسوب می‌گردد که در دوران زندگی بازسازی و ترمیم می‌شود. سلولهای استخوانی که استئوکلاست (Osteoclast) نامیده می‌شوند، فرآیند بازسازی را از طریق انحلال و یا باز جذب استخوان آغاز می‌‎کنند. سپس سلول‌های تشکیل‌دهنده استخوان که استئوبلاست (Osteoblast) نامیده می‌شوند، استخوان جدید را جهت جایگزین نمودن استخوانی که باز جذب شده است، سنتز می‌کنند. طی روند رشد نرمال، فرآیند تشکیل استخوان بیشتر از باز جذب آن می‌گردد. استئوپروزیس (پوکی استخوان) زمانی اتفاق می‌افتد که بازجذب استخوان بیشتر از تشکیل آن صورت گیرد.

هدایت سلولی:

کلسیم نقش مهمی را در تنگ و گشاد کردن عروق خونی، انتقال موج عصبی، انقباض عضلات و ترشح هورمون‌هایی مانند انسولین ایفا می‌کند. سلولهای تحریک‌پذیر مانند سلول‌های عضله اسکلتی و سلول‌های عصبی، دارای کانال‌های کلسیمی وابسته به ولتاژ در غشاءهای سلولی می‌باشند که باعث ایجاد تغییرات در غلظت یون‌های کلسیم می‌گردند. به عنوان مثال با دریافت پیام عصبی توسط فیبرهای عضلانی کانال‌های کلسیمی موجود در غشاء سلولی باز شده و یون‌های کلسیم به داخل سلول عضلانی وارد می‌شوند. یونهای کلسیم به پروتئین‌های فعال‌کننده داخل سلول که مسئول آزاد‌سازی آن‌ها از محل ذخیره به درون سلول می‌باشند، متصل می‌گردد. اتصال کلسیم به پروتئین تروپونین C، موجب آغاز مرحله‌ای می‌گردد که منجر به انقباض عضله می‌شود. اتصال کلسیم به پروتئین کالمودولین (Calmodulin)، باعث فعالسازی آنزیم‌هایی می‌گردد که شکسته‌شدن گلیکوژن جهت تولید انرژی برای انقباض عضلانی را کاتالیز می‌کنند.

متابولیسم پروتئین:

کلسیم در حفظ پایداری تعدادی از پروتئین‌ها و آنزیم‌ها و عملکرد آنها موثر است. اتصال یون‌های کلسیم جهت فعال سازی فاکتورهای انعقادی وابسته به ویتامین K در مرحله کوآگولاسیون (تشکیل لخته) مورد نیاز است. اصطلاح آبشار کوآگولاسیون (Coagulation) شامل سری واکنش‌هایی می‌شود که هر کدام وابسته به دیگری می‌باشد و باعث توقف خونریزی از طریق ایجاد لخته می‌گردد.

سلامتی در دوران بارداری:

کلسیم جهت رشد مناسب جنین، سلامت طبیعی مادر حین بارداری و شیردهی و ترشح شیر مادر مورد نیاز است.

کمک به استفاده از سایر مغذی‌ها:

کلسیم جهت استفاده مناسب فسفر، ویتامین‌های D,C,A مورد نیاز است.

کمبود کلسیم:

افرادیکه دچار کمبود کلسیم در بدن می‌باشند، رنگ پدیده، بی‌توجه، خسته و تنبل به نظر می‌رسند. کمبود کلسیم سبب ایجاد تغییرات در استخوان‌ها و عضلات می‌گردد. این افراد نسبت به سرمای هوا حساس‌ترند، عصبی بوده و از اختلالات ذهنی رنج می‌برند.

تعریق در هوای سرد آشکارترین نشانه کمبود کلسیم در تمامی سنین بشمار می‌رود. کمبود کلسیم می‌تواند باعث ایجاد استخوان‌های نرم، خلل و فرج دار، تخریب دندان، تپش قلب، کرامپ‌های عضلانی (گرفتگی عضلات)‌، بی‌خوابی و زودرنجی گردد. کودکانی که از مادران دچار کمبود کلسیم متولد می‌شوند نیز از کمبود کلسیم رنج می‌برند. کمبود کلسیم در این کودکان در صورتیکه از لبنیات، میوه‌ها و سبزیجات تازه حاوی مواد معدنی، کلسیم، پروتئین‌ها و ویتامین‌ها تغذیه نکنند، شدیدتر می‌گردد. کمبود کلسیم در کودکان باعث ایجاد تأخیر در رشد و کاهش سلامت استخوان‌ها و دندانها شده و اشتهای آنها را بسیار کاهش می‌دهد و در صورتیکه به غذا خوراندن آنها اصرار و پافشاری گردد، ممکن است باعث خروج غذا و شیر از بدن آنها شود. کودکانی که دچار کمبود کلسیم می‌باشند از تأخیر در دندان درآوردن رنج برده و مستعد به داشتن گردن‌های لاغرو سرهای بزرگ می‌باشند. کمبود کلسیم باعث کاهش مقاومت بدن می‌گردد و این کودکان خیلی سریع مبتلا به عفونت‌های گوارشی و تنفسی می‌گردند. کمبود کلسیم در دختران جوان باعث ایجاد تأخیر در بلوغ، قاعدگی نامنظم، خونریزی شدید به همراه دردهای شکمی، آنمی و کاهش سطح مقاومت بدن در برابر ابتلا به عفونت می‌گردد.

در موارد عدم دریافت میزان کافی کلسیم در دوران بارداری، تکامل جنین با استخراج کلسیم ذخیره شده از استخوانها ادامه پیدا می کند که این امر در کاهش قدرت استخوانهای کودک نقش دارد. خونریزی، کمبود شیر مادر، کاهش تمرکز حافظه و طولانی شدن دوران زایمان از علائم معمول کمبود کلسیم بعد از تولد نوزاد می باشند.

منابع غذایی حاوی کلسیم:

بسیاری از غذاها حاوی کلسیم می‌باشد ولی فرآورده‌های لبنی مهمترین و مشخص‌ترین منبع برای آن به شمار می‌روند مانند ماست، پنیر، کره که حاوی نوع مخصوصی از کلسیم بوده که به طور موثر جذب می‌گردد.

چه افرادی به میزان بیشتری از مکمل‌های حاوی کلسیم نیاز دارند؟

به یاد داشته باشید:

کلسیم در بدن انسان تاثیرات مفید فراوانی داشته و هر فردی در هر سنی به آن نیاز پیدا می‌کند.

– نوزادان و کودکان

– خانم‌های باردار و شیرده

– افرادیکه دچار سوء تغذیه می‌باشند.

– بزرگسالان

– افرادیکه دارای مشکلات عصبی هستند.

– گیاه خواران

تحقیقات علمی راجع به کلسیم:

تاثیر مثبت کلسیم در موارد زیر مورد مطالعه قرار گرفته است:

۱- سرطان کولورکتال (Colorectal Cancer)

۲- استئو پروزیس (پوکی استخوان)

۳- سنگ‌های کلیوی

۴- افزایش فشار خون در دوران بارداری (پره اکلامسپی: Pre-eclampsia)

۵- مسمومیت با سرب

۶- افزایش فشار خون

۷- سندرم قبل از دوران قاعدگی

ویتامینD:

همه ویتامین D را با عنوان ویتامین خورشیدی می‌شناسند. رشد و حفظ استخوان‌های نرمال به طور وسیعی به این ویتامین وابسته است. ویتامین D محلول در چربی بوده و جهت حفظ متابولیسم طبیعی کلسیم مورد نیاز است. سنتز این ویتامین در پوست در اثر تابش نور خورشید صورت می‌گیرد ولی مقدار آن برای بدن کافی نبوده و لازم است تا از منابع غذائی نیز وارد بدن گردد.

ویتامین D اصلی ترین ویتامین در پیشگیری از بیماری ریکتز یا راشیتیسم (Rickets) به شمار می آید. این بیماری ناشی از کمبود ویتامینD بوده و کودکان را مبتلا می کند و همراه با نقص در تشکیل استخوان ،اختلال در استفاده از کلسیم در بدن و ضعف و تنبلی می باشد. ویتامین D در جذب کلسیم، فسفر و سایرمواد معدنی در مجاری گوارشی نقش دارد. همچنین ویتامینD۳ جهت حفظ عملکرد غده پاراتیروئید که تنظیم کننده میزان کلسیم در بدن می باشد مورد نیاز است. این ویتامین در دوران کودکی و نوجوانی جهت تشکیل استخوان ها و دندانهای سالم ضروری می باشد . مصرف میزان کافی ویتامینD در دوران بارداری باعث ایجاد اثرات سودمند برای مادر و تکامل مناسب کودک می گردد.

کمبود ویتامینD، باعث ایجاد ریکتز می شود که این بیماری تمامی بدن را درگیر می کند. مشخص ترین علامت آن، نقص در کلسیفیه شدن استخوانها می باشد. کمبود ویتامین D همچنین موجب تخریب دندانها، پیوره (Pyorrhoea) و نیز ضعف عضلانی، ضعف بدنی، کاهش جذب سایر مواد معدنی و پیری زودرس می گردد.

ویتامین E:

ویتامین E متشکل از هشت آنتی‌اکسیدان است که مهمترین آنها، آلفاتوکوفرول می‌باشد و تنها شکلی از ویتامین E است که بطور فعال در بدن انسان ساخته می‌شود. ویتامین E در همه بافت‌های بدن ذخیره می‌گردد و این ذخایر بافتی می‌تواند در مقابل کمبود این ویتامین، مقاومت نشان دهد. ویتامین E جهت انجام طبیعی اعمال تولید مثلی، باروری و افزایش قدرت جنسی مردانه بسیار موثر است.

ویتامین E مانع تخریب اسیدهای چرب اشباع نشده، هورمون جنسی و ویتامین های محلول در چربی توسط اکسیژن می گردد. ویتامین E موجب گشاد شدن مویرگ ها شده و جریان خون به بافت عضلانی را افزایش می دهد،لخته های خون را حل کرده و مانع از تشکیل آنها می شود. ولی در انعقاد طبیعی خون بی تأثیر است. موجب افزایش ادرار نیز می گردد.

ویتامین E موجب مرطوب شدن، نرمی و لطافت پوست نیز می گردد و خاصیت محافظت کنندگی در برابر نور آفتاب دارد. کمبود ویتامین E منجر به تغییرات تخریبی در مویرگ های خونی و نهایتاً بیماری های قلبی و کبدی می گردد. کمبود این ویتامین در مغز نیز بسیار تأثیر گذاشته و قدرت جنسی را تا حد زیادی کاهش می دهد. کمبود دراز مدت ویتامین E موجب بروز اختلالات تولید مثلی، سقط جنین، ناباروری و اختلالات عضلانی نیز می گردد

ویتامین K:

ویتامین K یکی از انواع ویتامین‌های محلول در چربی می‌باشد که در تولید پروتئین پروترومبین (Prothrombin) و نیز دیگر فاکتورهای موثر در مکانیسم انعقاد خون مورد نیاز می‌باشد. نقش این ویتامین در پیشگیری از خونریزی‌های شدید شناخته شده است. ویتامین K در طبیعت به دو صورت وجود دارد: ویتامین K۱ که از گیاه alfa alfa استخراج شده و تنها شکلی است که در گیاهان وجود دارد. این ویتامین روغن زرد رنگی است که در حلال‌های چرب حل شده ولی در آب انحلال‌پذیری بسیار کمتری دارد. شکل دوم ویتامین K۲ است که توسط بسیاری از باکتری‌ها تولید می‌گردد.

مطالعه ذخایر کبدی ویتامین K، نشان‌دهنده آن است که حدود ۵۰ درصد این ویتامین از طریق رژیم غذایی تأمین شده و ۵۰ درصد بقیه آن نیز در روده‌ها توسط باکتری‌ها تولید می‌گردد. ویتامین K به همراه چربی در غذا جذب می‌گردد. صفرا برای جذب این ویتامین مورد نیاز بوده و ویتامین جذب شده ازطریق سیستم لنفاوی عبور کرده و وارد جریان خون عمومی بدن می‌گردد. کبد بیشتر این ویتامین را ذخیره می‌کند. ویتامین K به ندرت از طریق بدن دفع می‌گردد.

ویتامین K جهت پیشگیری از خونریزی داخلی و هموراژی‌ها (Hemorrhage ) مورد نیاز است. در کاهش خونریزی دوران قاعدگی خانم‌ها موثر بوده و جهت عملکرد طبیعی کبد نیز مورد نیاز است. همچنین این ویتامین در فعالیت‌های تولید انرژی بافتها خصوصاً در سیستم عصبی شرکت می‌کند.

کمبود اولیه ویتامین تا کنون در بزرگسالان دیده نشده است کمبود ویتامین K در بدن می‌تواند ناشی از عدم جذب و یا استفاده از این ویتامین در بدن باشد. کاهش میزان دریافتی ویتامین K ، در کنار درمان با آنتی بیوتیک، می‌تواند منجر به کاهش تولید این ویتامین توسط باکتری شده و در نتیجه باعث کاهش میزان ویتامین K در بدن شود. طولانی شدن زمان انعقاد خون و بروز خونریزی‌های شدید از دیگر علامت‌ها می‌باشند که می‌توانند تهدید کننده حیات به‌شمار‌آیند.