مجتمع پتروشیمی شازند یكی از طرحهای زیربنایی و مهم كشور می باشد كه در راستای سیاست های كلی توسعه صنایع پتروشیمی و با اهداف تامین نیاز داخلی كشور و صادرات ایجاد و به بهره برداری رسیده است.
این طرح در سال ۱۳۶۳ به تصویب رسید و پس از طی مراحل طراحی، مهندسی و نصب، فاز اول آن در سال ۱۳۷۲ در مدار تولید قرار گرفت. در ادامه كار به منظور بهبود مستمر و تولید بیشتر و متنوع تر، واحدهای دیگر مجتمع تكمیل و واحد اتوكسیلات بعنوان آخرین واحد مجتمع در سال ۸۲ راه اندازی و در مدار تولید قرار گرفت.
از سال ۱۳۷۹ همزمان با تکمیل واحدها، طرح و توسعه مجتمع با هدف افزایش ظرفیت واحدها به تصویب رسید که فاز اول آن در مهرماه سال ۱۳۸۴ و عملیات اجرایی فاز دوم در تابستان سال ۱۳۸۶ به انجام رسید. ظرفیت کامل تولید این مجتمع پس از انجام طرح توسعه ۱.۴۶۹.۰۰۰ تن در سال است.

تاریخچه صنعت پتروشیمی

چگونگی شکل گیری رشته های گوناگون صنایع مدرن در ایران از جمله مباحث مهمی هستند که علیرغم تاثیر آنها بر روند توسعه اقتصادی و مالا توسعه فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی کشور ، متاسفانه به دلیل سیاست زدگی محیط های علمی و عدم اتخاذ روش های مناسب علمی در پژوهش ها ، اندک تحقیقات انجام شده در این زمینه نتایج چندان جامعی را در شناخت زمینه ها و سیر تطور و شکل گیری بسیاری از صنایع و رشته های اقتصادی ، به همراه نداشته است . از آن جمله می توان به صنعت پتروشیمی اشاره کرد که تالیفات منتشر شده در زمینه چگونگی شکل گیری و نهادینه شدن آن صنعت در ساختار اقتصادی ایران ، بسیار اندک و از تعداد انگشتان دست تجاوز نکرده و از نظر کیفیت بسیاری از آنها تکراری بوده و بدون اتکاء بر تحقیقات جدید و تنها به بازنویسی متون منتشره قبلی ، تدوین یافته اند . به عنوان نمونه در بسیاری از متون موجود ، در زمینه شروع به کار صنعت پتروشیمی در ایران به تشکیل بنگاه کود شیمیائی در وزارت اقتصاد در سال ۱۳۳۷ اشاره است ولی هیچ گاه علت این موضوع مورد توجه قرار نمی گیرد . چرا در هنگامی که در ساختار دولت وزارت خانه ای به نام وزارت صنایع و معادن وجود دارد ، اداره ای در وزارت اقتصاد عهده دار ایجاد صنعت پتروشیمی شود ؟ چه فعل و انفعالات سیاسی و ادارای سبب به وجود آمدن نخستین شورای عالی صنعت پتروشیمی شد ؟ نخستین قانون جامع در رابطه با صنعت پتروشیمی از چه ویژگی هائی برخوردار است ؟ سرمایه گذاری های خارجی در صنعت پتروشیمی در ایران از چه زمانی آغاز شد ؟ چه موانعی بر سر آن نوع از سرمایه گذاری ها وجود داشتند ؟ دستاوردهای این گونه سرمایه گذاری ها چه بودند ؟ چرا و به چه علت صنعت تازه تاسیس پتروشیمی در ایران ، ملی شد ؟ ملی شدن صنعت پتروشیمی چه تاثیری بر تداوم حیات آن صنعت در ایران گذارد ؟ نخستین نهادهای ادارای و نیز نخستین قانون پیرامون صنعت پتروشیمی چه اهداف و چشم اندازی را برای گسترش آن صنعت ترسیم کردند ؟ و بالاخره آنچه که طی سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در صنعت پتروشیمی ایران روی داد ، تا چه اندازه در راستای برنامه های تدوین شده در اوایل دهه ۱۳۴۰ در راستا گسترش آن صنعت بودند ؟
سئوالات فوق الاذکر بخشی از سئوالاتی هستند که در اراتباط با فرآیند شکل گیری و نهادینه شدن صنعت پتروشیمی در ایران ، قابل طرح هستند و هم اکنون و در آستانه شصتمین سال آغاز تلاش ها برای ورود صنعت پتروشیمی به ایران ، طی مقالاتی ، پاسخ های اجمالی آنها مطرح می شوند تا در فرصتی مناسب مجموع دستاوردهای تحقیق و پژوهش انجام شده ، در کتابی مستقل به زیور طبع آراسته شود .
اما در قسمت اول مقالات حاضر ، در ابتدا مرور کوتاهی بر شکل گیری صنعت پتروشیمی در دنیا خواهیم داشت ، سپس به ایران پرداخته و بحث خود را به بررسی علل و عوامل شکل گیری نخستین تلاش ها برای تاسیس یک کارخانه پتروشیمی معطوف می کنیم . از نظر زمانی ، این بخش از مقالات ، تحولات سال های ۱۳۳۵ – ۱۳۳۷ / ۱۹۵۶ – ۱۹۵۹ را در بر می گیرد .

بنا به تعریف کتاب لغت ، هر ماده شیمیائی که از نفت یا گاز طبیعی مشتق شده و یا هر ترکیبی که از این مواد در اثر فعل و انفعالات شیمیائی به دست آید ، فراورده پتروشیمی نامیده می شود . البته معنی کلمه پتروشیمی از نظر اشخاص مختلف فرق می کند ولی تقریبا تمام فراورده های پتروشیمی از نفت خام ، گاز طبیعی و یا هیدروکربورهای مایع حاصل از گاز طبیعی که به مصرف سوخت نرسیده باشند ، به دست می آید . اتیلن ، پروپیلن ، بوتیلن و بوتادای در دهه های مقارن با بحث این قسمت از مقاله حاضر ( دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ) از جمله مواد بسیار مهمی بودند که از نفت و گاز طبیعی مشتق شده و اساس ساختمان صدها فراورده های شیمیائی را تشکیل می دهند . از جمله این فراورده ها پلی مرهای بالا و پلاستیک ها را می توان ذکر کرد . اتیلن اساس تولید موادی چون الکل اتیلیک – اتانول امین – اتیلین گلایکل – پلی اتیلن و مواد ترمو پلاستیک می باشد . پلی اتیلن مصارف گوناگونی دارد و به صورت ورق برای بسته بندی و به صورت فیلامنت در ساختن طناب و به صورت دمیده شده در ساختن بطری های پلاستیک و غیره به کار می رود . مواد پتروشیمی در ساختمان ضدیخ – آسپرین – داروها و الیاف مصنوعی –لاستیک مصنوعی – پودرهای رختشوئی – دوده و نظائر آن به کار می روند . یکی از مهمترین این گونه مواد ، کودهای ازته هستند که برای تولید بیشتر محصولات کشاورزی اهمیت زیادی دارند . در مجموع در مقطع زمانی مورد بحث حدود ۲۰۰۰ – ۲۵۰۰ محصول پتروشیمی وجود داشت .
صنعت پتروشیمی را می باید صنعت قرن بیستمی نامید . از اوایل آن قرن صنعت پتروشیمی در اروپا و روسیه به تدریج ایجاد شده و سپس در کشورهای دیگر به سرعت رشد کرد . علاوه بر رشد کمی ، رشد کیفی این صنعت در جایگزین ساختن نفت و سپس گاز به جای ذغال سنگ ، به نوبه خود گام مهمی در سرعت بخشیدن به گسترش صنعت پتروشیمی در دنیا بود . این تحول پایه و اساس صنعت پتروشیمی را جهان در دهه ۱۹۳۰ دگرگون ساخت لیکن از اوایل دهه ۱۹۴۰ این صنعت به صورت یک صنعت عظیم و کامل درآمد و در طی دو دهه بعد از آن با سرعت زیادی توسعه یافت . در سال ۱۹۳۰ / ۱۳۰۹ در ایالات متحده آمریکا فقط ده کارخانه پتروشیمی وجود داشت در حالی که در سال ۱۹۴۰ / ۱۳۱۹ تعداد آنها به ۳۵ و در سال ۱۹۵۱ / ۱۳۳۰ به ۹۴ و در سال ۱۹۶۸ / ۱۳۴۷ به ۵۸۲ کارخانه رسید . تعداد کارخانه های پتروشیمی در اروپا در سال ۱۹۶۰ / ۱۳۳۹ در حدود ۱۰۰ دستگاه و در سال ۱۹۶۵ / ۱۳۴۴ به ۲۴۰ دستگاه افزایش یافت . در ژاپن صنعت پتروشیمی حدودا همزمان با ایران شروع گردید لیکن با سرعت بی نظیری توسعه یافت تا جائی که در سال ۱۹۶۸ / ۱۳۴۷ در حدود صد کارخانه در این کشور دایر بود . البته منظور از کارخانه های فوق الذکر ، آنهائی هستند که مواد اصلی و میانی پتروشیمی را تهیه می کنند . کارخانه سازنده ماد نهائی که تعدادشان در کشورهای مذکور فوق العاده زیاده بود ، در آمارها ذکر نشده اند.
در ایران فاصله زیادی بین شروع به کار صنعت نفت ( از سال ۱۹۰۱ / ۱۲۸۰ ) تا شروع به کار نخستین کارخانه پتروشیمی وجود دارد . در دهه ۱۳۳۰ ( ۱۹۵۰ ) ایران به یکی از مهمترین تولیدکنندگان نفت در دنیا به شمار می آمد . با توجه به اینکه استخراج نفت خام بلااستثناء همراه با تولید گازهای سبک هیدروکربوری می شود و در آن زمان به ازاء هر بشکه نفت خام ، حدود ۴۰۰ تا ۱۵۰۰ فوت مکعب گاز حاصل می شد که امکان استفاده در تولید کود شیمیائی را داشت . اما علاوه بر گاز نفت ، گاز طبیعی ایران از نظر هیدروژن سولفوره نسبتا غنی بوده و از آن می توان به آسانی گوگرد استخراج نمود . یک ماده کانی مهم دیگر – نمک – که از آن می توان کلر و سود ساخت نیز به حد وفور در ایران یافت می شود . کلر نه تنها در ساختن پلاستیک به کار برده می شود بلکه در تولید محصولات شیمیائی دیگر مانند اکسید پروپلن ، حلال های کلره و حشره کش ها مورد استفاده قرار می گرفت . با چنین ثروتی از ذخایر طبیعی که در دسترس بود ، ایران مزیت های زیاد اقتصادی برای ورود به صنعت پتروشیمی داشت . از دیگر مزیت های ایران برای ورود به صنعت پتروشیمی ، می توان به دارا بودن جمعیت کارگری و جوان و ارزان قیمت ( نسبت به اروپا و آمریکا ) ، دسترسی به آب های آزاد برای حمل و نقل محصولات تولید شده به خارج از کشور اشاره کرد .
اما علیرغم وجود چنین مزیت هایی ، تا اواخر دهه ۱۳۳۰ ( ۱۹۵۰ ) صنعت پتروشیمی در ایران به کار نیفتاد . این در شرایطی بود که نیاز ایران به محصولات پتروشیمی و فرآورده های نهایی آن به دلیل رشد جمعیت و تاسیس کارخانه های مختلف در کشور ، هر روز بیش از پیش افزون تر می شد . به طورمثال جمعیت تهران طبق سرشماری سال ۱۳۳۵ ( ۱۹۵۶ ) یک میلیون و شش صد هزار نفر بود . در چنین شهری تعداد بسیار زیادی اتومبیل وجود داشت همچنان که حجم انبوه تر وسایل نقلیه ( اتومبیل های سواری و کامیون ها ) در سراسر کشور ، نیاز به لاستیک و تایر را به شدت افزایش می داد . به همین ترتیب در دیگر زمینه های کشاورزی ، صنعتی ، بهداشتی و ... نیاز فراوان کشور به محصولات پتروشیمی تنها از طریق واردات ، آن هم با قیمت های بسیار بالا مسیر بود . در آن زمان تخمین زده می شد قیمت مواد و محصولات پتروشیمی حدود بیست برابر قیمت معدل و هم وزن نفت خام صادراتی ایران بود . در چنین شرایطی تاسیس و راه اندازی کارخانه پتروشیمی در ایران چشم انداز دلنشینی را در مقابل دولتمردان ایرانی قرار می داد . در یک برآورد اگر فقط ده درصد تولیدات نفت و گاز ایران تبدیل به فراورده های نهائی یا میانی پتروشیمی چه برای مصرف داخلی و چه برای فروش در بازارهای جهانی می شد ، درآمد فروش آنها دو برابر درآمد فروش تمام نفت خام تولیدی ایران بود .
علیرغم وجود مزیت های اقتصادی مناسب و فوق العاده ای در ایران ، موانع بسیار بزرگی برای ورود صنعت پتروشیمی در ایران وجود داشتند . تامین میزان مصرف محصولات پتروشیمی در ایران ( در اواخر دهه ۱۳۳۰ / ۱۹۵۰ ) و یا بالعکس صادرات آن مواد و محصولات به کشورهای صنعتی اروپائی و آمریکا ، تنها هنگامی میسر بود که کیفیت کالاهای تولید شده در ایران ، قابل رقابت ( چه از نظر کیفیت و چه از نظر قیمت ) با موارد مشابه در اروپا و آمریکا می بودند . برای دستیابی به چنین وضعیتی در داخل ، طبعا نیاز به ورود تکنولوژی پیشرفته پتروشیمی به ایران بود و این فرآیند به نوبه خود ، سرمایه گذاری های زیادی را طلب می کرد .
در آن زمان سرمایه گذاران داخلی اقبال چندانی به این نوع پروژه های زمان بر نشان نمی دادند. البته در سال های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ فکر تاسیس کارخانه لاستیک سازی در ایران در بین مقامات دولتی و احتمالا برخی سرمایه داران ایرانی مطرح بوده است . زیرا در همان زمان مسئله تولید کائوچو در کشور مورد مطالعه قرار داشت . در همین رابطه دو نمونه از بذرهای کائوچو که در ایستگاه کشاورزی چابهار به دست آمد ، به اهواز فرستاده شد تا در ایستگاه های کشاورزی آنجا کشت و برای آزمایش و افزایش محصول ، اقدام شود . در همان زمان اخباری در مورد تاسیس یک شرکت با عنوان شرکت نفت پارس منتشر شد. تامین کننده مالی سرمایه ده میلیون تومانی شرکت مزبور، سرلشکر محمد حسین فیروز بود . احتمالا یکی از برنامه های این شرکت حضور در تولید محصولات پتروشیمی در ایران و یا واردات آن محصولات از خارج به ایران بود.
با توجه به دو نقیصه مهم سرمایه گذاری های کلان و نیز ورود تکنولوژی به کشور از یک سو و رشد و گسترش فوق العاده صنعت پتروشیمی در دنیا ، سرمایه گذاران اروپایی و آمریکایی تلاش کردند برای استفاده از مزیت های ایران در این زمینه ، اقدام به سرمایه گذاری و راه اندازی کارخانه های پتروشیمی در ایران نمایند . گزارش ها و مدارک موجود حکایت از سه مورد درخواست سرمایه گذاری از اروپا و یک مورد از آمریکا در سال ۱۳۳۷ و به هنگام نخست وزیری دکتر اقبال دارد . نخستین مورد کارخانه کود شیمیایی در مرودشت استان فارس بود . دولت و وزارت صنایع و معادن در اندیشه ایجاد آن کارخانه ، مذاکراتی را با چند تن از سرمایه گذاران اروپایی انجام دادند که در نهایت یک سرمایه گذار فرانسوی موفق شد نظر دولتمردان ایرانی را جلب نماید . پس از چند ماه مذاکره ، قراردادی بین دو طرف به امضاء رسید که بر اساس آن طرف فرانسوی اقدام به احداث کارخانه پتروشیمی مرودشت می کرد . سوخت و مواد اولیه کارخانه مزبور با استفاده از گازی که از طریق یک خط لوله از اهواز به شیراز و محل کارخانه منتقل می شد ، تامین می گشت . با این شرایط که اولا شرکت ملی نفت یک میلیون و نیم لیره هزینه لوله کشی یک خط لوله نفت را که در برنامه اش بود ، صرف ساختن خط لوله گاز مذکور نماید مشروط بر اینکه بعد از ده سال کمپانی برنده ، اصل خرج احداث لوله گاز را بپردازد .
ثانیا دولت به کمپانی سازنده کارخانه مبلغ چهل میلیون ریال از محل پشتوانه اسکناس که به منظور کمک به صنایع است ، بپردازد مشروط بر اینکه این وجه را نیز کمپانی مورد بحث پس از ده سال به دولت بپردازد . کمپانی مذکور همچنین متعهد می شد که محصول کارخانه کود شیمیائی را در داخل و خارج به فروش برساند و بعد از مدت خاصی اصل کارخانه را به ایران واگذار کند .
قرارداد فوق الذکر در نهایت بین طرف فرانسوی و وزارت صنایع و معادن ایران در اواخر پائیز ۱۳۳۷ ( ۱۹۵۸ ) به امضاء رسید .
از طرف دیگر و در همان زمان سازمان برنامه که در آن هنگام دارای اختیارات فوق العاده ای در کشور بود ، مذاکراتی را با تعدادی از سرمایه گذاران و شرکت های آمریکایی برای ساخت کارخانه ای در خوزستان آغاز کرد . ابوالحسن ابتهاج که در آن هنگام در راس سازمان برنامه قرار داشت با افرادی همچون مهندس خسرو هدایت ، عقد قرارداد با شرکت آمریکایی لیلیانتال کروپ را به شدت پیگیری می کردند . بر اساس پیش بینی های انجام شده ، قرار بود تا سال ۱۳۴۰ / ۱۹۶۱ کارخانه پتروشیمی در اهواز از سوی آمریکایی ها راه اندازی شود . احتمالا به همین دلیل بود که نمایندگان سازمان برنامه در اوایل دی ۱۳۳۷ / ژانویه ۱۹۵۹ موفق به دریافت وامی به مبلغ ۵/۴۷ میلیون دلار از منابع مالی آمریکائی شدند . البته این تنها وامی نبود که در آن زمان سازمان برنامه از منابع خارجی دریافت کرد بلکه همزمان و به منظور تکمیل طرح های عمرانی از جمله ساخت کارخانه های پتروشیمی ، سازمان برنامه درصدد بود وامی به مبلغ ۹۰ میلیون دلار نیز از بانک جهانی دریافت کند.
در چنین اوضاع و احوالی ، نهایی شدن قرارداد ساخت کارخانه پتروشیمی مرودشت با طرف فرانسوی با مخالفت شدید ابتهاج روبرو شد . بدین ترتیب اختلاف میان سازمان برنامه و وزارت صنایع و معدن به شدت بالا گرفت به نحوی که موضوع در شورای عالی اقتصاد مطرح شد. مهندس شریف امامی وزیر وقت صنایع در دفاع از قرارداد با طرف فرانسوی گفت این معامله از هر لحاظ به سود ایران بوده و مهم این است که کمپانی برنده متعهد شده بازار فروش برای محصول کارخانه در دنیا فراهم کند .
در همان جلسه شورا هنگامی که از ابوالحسن ابتهاج سوال شد مزایای کارخانه اهواز چیست ؟ پاسخ داد کود تولیدی کارخانه برای مصرف داخلی است.
وقتی بار دیگر از او سئوال شد اگر کارخانه مازاد محصول داشت ، چه می شود؟ جواب داد آن را دور می ریزیم و بعد با عصبانیت ادامه داد قرارداد کارخانه کود شیمیائی شیراز ( مرودشت ) خیانت است؛ جنایت است.
بدین ترتیب پای نخست وزیر و جمعی دیگر از مقامات ارشد دولتی به دعوای وزارت صنایع با سازمان برنامه باز شده و در نهایت ابولحسن ابتهاج شکست خورده و مجبور به استعفاء شد اما این آخر کار نبود . با استعفای ابتهاج ، دولت لایحه ای را در خصوص سلب اختیارات ویژه سازمان برنامه به مجلس برد و پس از تصویب لایحه ، آن سازمان زیر نظر نخست وزیری قرار گرفت . در سوئی دیگر، برای بررسی هرچه دقیق تر موضوع کارخانه مرودشت و اساسا فعالیت های مشابه در زمینه پتروشیمی در ایران ، بنگاهی با عنوان بنگاه کود شیمیائی در وزارت اقتصاد تشکیل شد. وظیفه این بنگاه در درجه نخست تعیین تکلیف کارخانه مرودشت بود که انجام این وظیفه به سال های بعد ( ۱۳۳۸ – ۱۳۴۰ ) محول گشت.