جوش شیرین یا همان بی کربنات سدیم پودر معدنی سفید رنگی است که در صنایع غذایی بسیار پرکاربرد است. از این ماده بیشتر در محصولات نانوایی و شیرینی پزی به عنوان خمیرمایه، بافر و عامل گازدار استفاده می شود.
جوش شیرین ماده ای بسیار آشنا است و از دیرباز برای آن مصارف مختلفی تعریف شده است. به عنوان مثال مصریان باستان از این ماده معدنی طبیعی برای تمیز کردن دندان ها و ایجاد رنگ جهت نوشتن استفاده می کردند. در دهه ۱۸۳۰ نانوایان نیویورک در پخت نان های خود این ترکیب را جزئ مواد اولیه خود در نظر داشتند .

تولید سدیم بی کربنات
فرایندهای مختلفی برای تولید جوش شیرین وجود دارد که متداول ترین فرایند صنعتی تولید جوش شیرین، روش سولوی نام دارد. یکی دیگر از روش های رایج استحصال سدیم کربنات از منابع طبیعی ترونا است و بیشتر در کشورهای دارای ذخایر بزرگ ترونا کاربرد دارد. در روش دیگر از طریق واکنش گاز کربن دی اکسید و محلول آبی سود پرک ، کربنات سدیم تولید و با افزودن مقدار بیشتر گاز کربن دی اکسید، بی کربنات سدیم حاصل می شود.

کاربردهای جوش شیرین

• جوش شیرین ترکیبی قلیایی است، بنابراین مواد اسیدی را خنثی میکند. یکی از کاربردهای این ماده استفاده در پخت انواع نان و کیک و کلوچه ها است. زمانی که سدیم بی کربنات با ماده اسیدی موجود در خمیر نان ها ترکیب می شود، یک واکنش شیمیایی در دمای بالا رخ داده و کربن دی اکسید تولید میکند. حباب های کربن دی اکسید تولید شده در خمیر محبوس شده و باعث افزایش حجم خمیر شده و به نان و کیک حاصل بافتی لطیف و انعطاف پذیر می دهد. همچنین این ترکیب به کاهش طعم تلخ مرتبط به اسید موجود در خمیر کمک میکند.
• از بی کربنات سدیم در محصولات مراقبت از پوست و آرایشی مانند لوسیون ها و نمک های حمام جهت کنترل اسیدیته محصولات و جلوگیری از فاسد شدن آنها استفاده می کنند. وجود جوش شیرین در خمیر دندان به جداکردن ذرات مواد غذایی از روی مینای دندان و حذف لکه های سطح دندان کمک می کند.
• همان طور که میدانید از خمیردندان با هدف از بین بردن میکروب های دهان، رفع بوی بد آن و پیشگیری از هرگونه بیماری های مربوط به دهان و دندان استفاده می کنیم. با وجود افزایش طول عمر دندان ها، مشکل جدیدی که برای دندان وجود دارد سایش مینای دندان به دلیل مواد موجود در خمیر دندان ها است. سدیم بی کربنات در خمیر دندان باعث حفظ مینای دندان شده و از ایجاد حساسیت نسبت به سرما و گرما پیشگیری میکند.
• عرق کردن امری طبیعی است که به خودی بوی نامطبوعی ندارد. اما شرایط مناسبی را برای تولید و رشد باکتری ها فراهم می آورد و همین منجر به تولید بوی نامطبوع می شود. امروزه محصولات متنوعی جهت پیشگیری از تولید بوی نامطبوع حاصل از عرق کردن، تولید و به بازار عرضه می شوند اما استفاده بیش از اندازه از محصولات شیمیایی نگرانی هایی را در رابطه با سلامتی انسان ایجاد کرده است. به همین دلیل تولید کنندگان محصولات آرایشی و بهداشتی به استفاده از ترکیبات طبیعی در محصولات خود گرایش پیدا کرده اند. بی کربنات سدیم ازجمله ترکیباتی است که برای تولید دئودورانت های ارگانیک مورد توجه قرار گرفته است.
• سدیم بی کربنات در شوینده ها به عنوان ترکیبی موثر برای حذف چربی ها و کثیفی ها از روی انواع سطوح و لباس ها شناخته شده است. جوش شیرین با افزایش PH آب می تواند کارایی مواد شوینده را در ماشین لباسشویی بهبود دهد. بیشتر پاک کننده های ضدلکه این ماده را شامل هستند.
• از سودا اش در رنگرزی پنبه و دیگر الیاف سلولزی مانند کتان، ریون و ... جهت افزایش PH محیط واکنش استفاده می شود. اسیدیته محیط به نوع الیاف و رنگزای مورد استفاده بستگی دارد. بی کربنات سدیم با تنظیم PH محیط باعث ایجاد پیوند بین مولکول رنگزا با الیاف پارچه می شود.
• در صنعت چرم سازی نیز از بی کربنات سدیم در فرایند دباغی جهت قلیایی کردن چرم استفاده می شود. جوش شیرین باعث نرم و انعطاف پذیر شدن چرم شده و از آن در برابر باکتری ها حفاظت میکند. علاوه براین برای رنگرزی و چاپ روی پارچه های پشمی و ابریشمی نیز کاربرد دارد.
• بدن انسان در حالت طبیعی می بایست در محدوده PH معینی قرار داشته باشد. درصورتی که میزان اسیدیته هر قسمت از بدن بیش از اندازه افزایش یابد، بی کربنات سدیم به سرعت از طریق واکنش اسید/باز یا افزایش PH بدن با این افزایش اسیدیته مقابله میکند. از سدیم بی کربنات جهت برطرف کردن درد کلیه، سوزش سر دل و ... استفاده می شود.
• در کپسول های آتش نشانی مناسب برای خانه ها و شرکت ها همواره درصد مناسبی از سدیم بی کربنات وجود دارد. سدیم بی کربنات در دمای بالا تجزیه شده و گاز کربن دی اکسید تولید میکند، این گاز تولید شده به نوبه خود اکسیژن موجود در آتش را کاهش داده و باعث خاموش شدن آتش می شود.
• یکی از کاربردهای مهم بی کربنات سدیم استفاده به عنوان کاتالیزور و تصفیه کننده در فرایند ساخت پلاستیک ها و پلیمرهای پیچیده است. جوش شیرین می تواند دی اکسید کربن تولید نماید به همین دلیل از آن در فرایند تولید لاستیک و پلاستیک به عنوان ماده دمنده استفاده میکنند. این کربن دی اکسید رها شده برای شکل دادن به اجسام ساخته شده با پلاستیک نقش موثری ایفا می کند.
• امروزه سدیم بی کربنات نقش مهمی در تغذیه حیوانات ایفا میکند. از این ماده به عنوان مکمل غذایی در خوراک دام و طیور استفاده می شود. جوش شیرین به دلیل خاصیت بافری مناسب و قرار گرفتن در گرید خوراکی به کاهش میزان اسیدی بدن جانداران کمک کرده و PH آنها را تظیم میکند. این ترکیب در طیور گوشتی و تخم گذار جهت افزایش کیفیت پوسته در فصل های گرم سال تا یک سوم نمک جیره طیور را به خود اختصاص میدهد.
• از دیگر موارد مصرف سدیم بی کربنات در کشاورزی است. از این ترکیب برای تنظیم PH مناسب خاک و بهبود وضعیت تولید محصول از طریق کنترل رشد قارچ ها و دیگر گیاهان هرز استفاده می شود.