دیابت شیرین (Diabetes mellitus) ، به گروهی از اختلالات متابولیک گفته می‌شود که با افزایش قند خون به علت نقص در ترشح یا عملکرد انسولین مشخص می‌شود. شیوع دیابت نوعII در ایران حدود ۹/۸ درصد است که سالانه ۱ درصد اضافه می‌شود و سن ابتلا در ایران ۱۵ سال پائین‌تر از میانگین جهانی است. تمامی داروهای صناعی کاهش دهنده قند خون دارای عوارض جانبی هستند مانند افت قندخون و افزایش وزن ناشی از سولفونیل اوره‌ها، علائم گوارشی (تهوع، دردشکم و اسهال)، اسیدوز لاکتیک و کمبود ویتامین B۱۲ به علت متفورمین همچنین نفخ و نکروز کبد به علت داروهای مهار کننده آلفا گلوکوزیداز. گیاهان دارویی متعددی دارای اثر کاهش دهنده قند خون هستند و اثر بخشی آنها در کارآزمایی‌های بالینی به اثبات رسیده است. مسلماً در مدیریت کنترل قند خون بیماران دیابتی راهکارهای مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد و توجه به داروهای گیاهی در این بخش حائز اهمیت است چرا که می‌تواند به عنوان یک داروی کمکی مؤثر در کاهش قند خون مورد استفاده قرار گیرد و در کاهش عوارض دارویی و افزایش ظرفیت پذیرش بیمار مؤثر باشد.

بذر شنبلیله در مدل‌های حیوانی و انسان اثر ضد‌دیابت و کاهش دهنده کلسترول دارد. این اثرات تا حد زیادی به ساپونین‌های شنبلیله و محتوای بالای فیبر در آن نسبت داده شده و احتمالا با آلکالوئید اصلی آنtrigonellineارتباطی ندارد. اثرات ضد افزایش قند خون به تأخیر در تخلیه معده به علت محتوای فیبر و به اجزاء ناشناخته‌ای که آنزیم‌های هضم‌کننده کربوهیدرات‌ها را مهار می‌کنند مرتبط است. در in vivo تجویز شنبلیله ممکن است مقدار انسولین در پلاسما را افزایش دهد. در in vitroعمده اسید آمینه آزاد آن (۴-)-hydroxyisoleucine ترشح انسولین از لوزالمعده را تحریک می‌کند. اثر کاهش دهنده کلسترول به افزایش تبدیل کلسترول کبدی به نمک‌های صفراوی به علت از دست رفتن در مدفوع و ایجاد کمپلکس این مواد با فیبر شنبلیله و ساپونین‌ها نسبت داده شده است. درمان با شنبلیله به طور انتخابی LDL و VLDL را کاهش می‌دهد همچنین در موش‌های دیابتی شده بوسیله آلوکسان و بیماران مبتلا به دیابت نوع II، متعاقب درمان با شنبلیله HDL افزایش می‌یابد. گزارشی مبنی بر بروز اثرات سمی ناشی از مصرف شنبلیله وجود ندارد. بنابراین مصرف منظم آن ممکن است در مدیریت درمان دیابت و پیشگیری از تصلب شرائین و بیماری‌های عروق کرونر قلب مفید باشد.

در سال ۲۰۰۵، فرآورده تهیه شده از عصاره آبی دیالیز شده بذر شنبلیله (FSE) توسطVijayakumarو همکاران بررسی شد. نتایج این بررسی نشان داد که در in vivo اثر هایپوگلایسمیک FSE حداقل در بخشی، توسط فعال شدن یک مسیر سیگنالی انسولین در آدیپوسیت‌ها و سلول‌های کبدی است.

در بررسی اثرات طولانی مدت (اثر دوز های متعدد) فرآورده FSE روی مقدار قند خون و وزن بدن و اثر کوتاه مدت (اثر تک دوز) آن روی انسولین سرم و آنزیم‌های کبدی در دیابت تجربی موش، مشخص شد که نحوه اثر FSE خارج لوزالمعده است و فرآورده FSE تغییرات متابولیک همراه دیابت را با ویژگی‌های شبه‌انسولین تصحیح و برای کاربردهای بالینی دارای پتانسیل است.

اثر هایپوگلایسمیک دانه شنبلیله در حیوانات آزمایشگاهی و انسان به خوبی به اثبات رسیده است. در بیماران مبتلا به دیابت؛ شنبلیله مقدار قند خون ناشتا و قند خون بعد از صرف غذا را کاهش می‌دهد. با این حال، معلوم نیست که بهبود تحمل گلوکز، به علت اثر شنبلیله روی جذب گلوکز است یا متابولیسم آن. لذا یک مطالعه متابولیک با طراحی متقاطع انجام شد و به مدت ۱۵ روز رژیم غذایی با یا بدون ۲۵ گرم شنبلیله به طور تصادفی به ۱۰بیمار مبتلا به دیابت غیر وابسته به انسولین داده شد. یک تست تحمل گلوکز (GTT) داخل وریدی در پایان هر دوره مطالعه نشان داد که شنبلیله موجود در رژیم غذایی بطور قابل‌توجهی سطح زیر منحنی گلوکز پلاسما(نیمه عمر) را کاهش و سرعت کلیرانس متابولیک را افزایش داده است. علاوه بر این، شنبلیله گیرنده‌های انسولین در گلبول‌های قرمز را زیاد کرده است. این نتایج نشان می‌دهد که شنبلیله می‌تواند مصرف محیطی گلوکز را بهبود بخشد که این امر به بهبود تحمل گلوکز کمک می‌کند. بنابراین، ممکن است شنبلیله اثر هایپوگلایسمیک خود را با تأثیر روی گیرنده انسولین همچنین در سطح دستگاه گوارش اعمال کند.

به منظور ارزیابی اثر بخشی و ایمنی مصرف ساپونین‌های تام شنبلیله(TFGs) در ترکیب با سولفونیل‌اوره‌ها در درمان بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ که به تنهایی با سولفونیل‌اوره‌ها بهخوبی کنترل نمی‌شدند، ۶۹ بیمار به طور تصادفی در گروه درمان(۴۶ نفر) یا گروه شاهد(۲۳ نفر) قرار گرفتند و به مدت ۱۲ هفته به ترتیب TFGs یا دارونما را سه بار در روز، هر بار ۶ قرص دریافت نمودند. در همین حال، بیماران به مصرف داروهای اصلی کاهش دهنده قند خون ادامه دادند. شاخص‌های تأثیر بر نشانه‌های بیمار در طب سنتی چینی، قند خون ناشتا(FBG)، قند خون ۲ ساعت بعد از غذا(۲h PBG)، هموگلوبین گلیکوزیله(HbA۱c)، نمرات کمّی نشانه‌های کلینیکی (CSQS)، شاخص توده بدن (BMI)، همچنین عملکرد کبد و کلیه بررسی و با قبل و بعد از درمان مقایسه گردید. در گروه درمان نسبت به گروه شاهد تأثیر بر نشانه‌های بیمار در طب سنتی چینی به طور مشخصی بهتر بود (P<۰.۰۱) و کاهش قابل توجه آماری در نتیجهFBG ، ۲h PBG ، CSQS و HbA۱c در گروه تحت درمان در مقایسه با گروه شاهد (P<۰.۰۵ or P<۰.۰۱) وجود داشت، در حالی که بین دو گروه تفاوت قابل توجهی در شاخص توده بدن، عملکرد کبد و کلیه یافت نشد. محققین نتیجه گرفتند درمان ترکیبی شامل ساپونین‌های تام شنبلیله و سولفونیل‌اوره می‌تواند مقدار گلوکز خون را کاهش داده و نشانه‌های بالینی در دیابت نوع ۲ را بهبود بخشد و این درمان نسبتاً ایمن است. به منظور ارزیابی اثرات بذر شنبلیله در کنترل گلایسمیک و مقاومت به انسولین (که با مدل HOMA تعیین می‌شود) در انواع خفیف تا متوسط دیابت نوع ۲، در یک مطالعه دوسو بی‌خبر با کنترل دارونما ۲۵ بیمار مبتلا به دیابت نوع ۲ جدید تشخیص داده شده (قند خون ناشتا کمتر از۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر) به طور تصادفی به دو گروه تقسیم شدند. گروه اول (۱۲ نفر) ۱ گرم در روز عصاره هیدروالکلی دانه شنبلیله و گروه دوم (۱۳ نفر) مراقبت معمول(کنترل رژیم غذایی، ورزش) و کپسول دارونما را به مدت دو ماه دریافت کردند. در ابتدای مطالعه هر دو گروه از نظر معیارهای آنتروپومتریک و متغییرهای کلینیکی مشابه بودند. تست تحمل خوراکی گلوکز، میزان چربی، پپتید-c ناشتا، هموگلوبین گلیکوزیله و مدل مقاومت به انسولینHOMA نیز در ابتدای مطالعه مشابه بود.

در پایان دو ماه، در گروه ۱ نسبت به گروه ۲، قند خون ناشتا(۱۴۸.۳ +/- ۴۴.۱ to ۱۱۹.۹ +/- ۲۵ vs. ۱۳۷.۵ +/- ۴۱.۱ to ۱۱۳.۰ +/- ۳۶.۰) و قند خون ۲ ساعت بعد از دریافت گلوکز(۲۱۰.۶ +/- ۷۹.۰ to ۱۸۱.۱ +/- ۶۹ vs. ۲۱۹.۹ +/- ۴۱.۰ to ۲۴۱.۶ +/- ۴۳) با هم تفاوتی نداشت. اما سطح زیر منحنی قند خون (۲۳۷۵ +/- ۵۷۴ vs ۲۷۵۹۷ +/- ۲۷۴) و همچنین انسولین(۲۴۹۲ +/- ۲۵۳۶ vs. ۵۶۳۱ +/- ۲۴۲۸) بهطورقابل توجهی کمتر بود(p<۰.۰۰۱).مقاومت به انسولین استنباط شده از مدل HOMA کاهش ترشح سلول بتا در گروه ۱ نسبت به گروه ۲ (۳/۸۶ +/- ۳۲ vs. ۷۰.۱ +/- ۵۲)و افزایش درصد حساسیت به انسولین(۱۱۲.۹ +/- ۶۷vs ۹۲.۲ +/- ۵۷)را نشان داد. (p < ۰.۰۵) در گروه ۱ نسبت به گروه ۲ به طور قابل توجهی مقدار تری گلیسرید سرم کاهش و میزان HDL افزایش یافت(p<۰.۰۵). محققین نتیجه گرفتند استفاده کمکی از دانه شنبلیله موجب بهبود کنترل گلایسمیک و کاهش مقاومت به انسولین در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ خفیف می‌شود همچنین اثر مطلوبی بر تری‌گلیسرید افزایش یافته دارد.