ارزن ها به دو دسته ارزن ریزدانه و ارزن مرواریدی تقسیم بندی می شوند. ارزن ریزدانه شامل ارزن معمولی و ارزن دم روباهی و شاخص ترین ارزن مرواریدی، ارزن توتریفید می باشد.

ارزن با نام علمی Panicum miliaceum متعلق به خانواده poaceae می باشد. در ایران دو گونه ارزن معمولی و دم روباهی جنبه اقتصادی دارند.

ارزن ها از نظر اندازه بذر به دو دسته ارزن های ریز و ارزن های مرواریدی تقسیم میشوند.

ارزن های ریز :

ارزن های معمولی و دم روباهی در این دسته قرار می گیرندکه از نظر گیاهشناسی دو جنس مختلف می باشند:

 ارزن معمولی  با نام علمی Panicum miliaceum  

ارزن دم روباهی با نام علمی Setaria italica

ارزن های مرواریدی :

ارزن علوفه ای نوتریفید در این دسته قرار میگیرد ، سطح زیرکشت این دسته از ارزن ها در کشور نزدیک به صفر میباشد. با توجه به خصوصیات خوب ارزن علوفه ای نوتریفید، تحقیقات کاربردی روی آنها در کشور آغاز شده است.

از دانه ارزن بیشتر برای تغذیه پرندگان و در برخی از نقاط بعنوان عذا از آن استفاده می شود.

خصوصیات ارزن معمولی :

۱ – دوره رشد کوتاه و کشت در فاصله زمانی بین دوگیاه که زمین خالی است.

۲ – نیاز آبی پایین

۳ – عملکرد مطلوب علوفه سبز

۴ – امکان کشت در بیشتر مناطق گرم و معتدل

همانگونه که اشاره شد ارزن های معمولی و دم روباهی جزو ارزن های ریزدانه محسوب می شوند. در سال ۱۳۸۸ ارزن معمولی پیشاهنگ و ارزن دم روباهی باستان توسط موسسه تحقیقات اصلاح وتهیه نهال و بذر کشور معرفی شده اند که مختصری به خصوصیات این دو نوع ارزن اشاره می شود.

الف – ارزن معمولی پیشاهنگ

این رقم با توجه به توانایی تولید علوفه در زمان کوتاه (۵۰ الی ۶۰ روز) و پتانسیل عملکرد بالا نسبت به ارقام محلی برتری دارد.

 خصوصیات رقم پیشاهنگ

دوره رسیدن
    

از نظر تولید دانه متوسط رس

از نظر تولید علوفه زودرس

طول مدت تا گلدهی
    

۶۰-۵۰ روز

رنگ دانه
    

زرد متمایل به کرم

تحمل به ورس(خوابیدگی)
    

بسیار مطلوب (تا زمان برداشت بصورت خصیل)

شکل خوشه
    

بلند و باز(درابتدای خروج ازغلاف بصورت بسته می باشد)

فرم ساقه
    

کاملاً ایستاده

میانگین تعداد دانه درپانیکول
    

۸۰۰ عدد

میانگین طول خوشه
    

۲۵ سانتیمتر

میانگین وزن هزاردانه
    

۴ گرم

میانگین ارتفاع بوته
    

۱۰۰ سانتیمتر

میانگین عملکرد دانه
    

۱۵۰۰کیلوگرم

میانگین عملکرد علوفه
    

۳۰۰۰۰کیلوگرم

 ب – ارزن دم روباهی باستان

این رقم با توجه به توانایی تولید علوفه در زمان کوتاه (۶۰-۵۵ روز) و پتانسیل عملکرد مطلوب مورد توجه دامداران میباشد.

 خصوصیات بذر ارزن رقم باستان

دوره رسیدن
    

از نظر تولید دانه متوسط رس

از نظر تولید علوفه کمی زودرس

طول مدت تاگلدهی
    

۶۰-۵۵ روز

رنگ دانه
    

زرد متمایل به کرم

تحمل به ورس(خوابیدگی)
    

مطلوب (تا زمان برداشت بصورت خصیل)

شکل خوشه
    

استوانه ای، قطوربلند و بدون ریشک

فرم ساقه
    

کاملاً ایستاده وتقریباً قطور با برگهای پهن ترنسبت به ارزن معمولی

میانگین تعداد دانه در پانیکول
    

۴۵۰۰ عدد

میانگین طول خوشه
    

۲۲ سانتیمتر

میانگین وزن هزاردانه
    

۴ گرم

میانگین ارتفاع بوته
    

۱۰۰ سانتیمتر

میانگین عملکرد دانه
    

۲۰۰۰کیلوگرم

میانگین عملکرد علوفه
    

۳۵۰۰۰کیلوگرم

 عملیات کاشت و برداشت ارزن:

۱ – خاک مناسب برای کاشت بذر ارزن

خاک های لومی و لومی شنی مناسب کشت ارزن هستند. خاک های سنگین چندان مناسب برای کشت ارزن نیستند بخصوص در موقع سبز شدن بذر، مشکل سله محدود کننده خواهد بود. خاک باید بدون زه آب و کاملاً زهکشی شده باشد.

۲ – تاریخ کاشت بذر ارزن

در زمانی که درجه حرارت خاک ۱۵-۱۴ سانتیگراد شده باشد امکان کشت آن وجود دارد.

مناطق سرد: اواخر اردیبهشت تا تا نیمه اول خرداد

مناطق معتدل : اوایل تا اواسط اردیبهشت درکشت اول ، اواخر خرداد تا اواخرتیرماه

مناطق گرم : اواسط فروردین تا اوایل اردیبهشت درکشت اول ،اواخر مرداد تا اوایل شهریور در کشت دوم

۳ – میزان بذر ارزن در هکتار

میزان بذر مورد نیاز ۱۵-۱۰ کیلوگرم درهکتار در کشت ماشینی و حدود ۲۰-۱۵ کیلوگرم در کشت دستپاش، فاصله مطلوب ردیف ها از همدیگر حدود ۵۰ سانتیمتروفاصله بوته ها از هم حدود ۱۵-۱۲ سانتیمتر با عمق کاشت ۳-۲ سانتیمتر توصیه شده و ترکم مطلوب کشت  ۴۰۰-۳۰۰ هزاربوته درهکتار می باشد.

۴ – تغذیه گیاهی ارزن

با توجه به وضعیت حاصلخیزی خاک و کشت قبلی میبایست نسبت به توصیه کودی اقدام کرد. در مجموع حدود ۱۰۰ کیلوگرم کود فسفاته، ۵۰کیلوگرم کود ازته و ۴۰ کیلوگرم کود پتاسه درهکتار مورد نیاز است. گرچه بهترین روش توصیه کودی انجام آزمون خاک می باشد.

۵ – آبیاری ارزن

لازم است در آبیاری اول و دوم دقت کافی انجام شود تا مشکل سله بستن خاک را بویژه در خاکهای سنگین نداشته باشیم.ارزن در دور آبیاری ۱۰-۷ روز یکبار بالاترین عملکرد را خواهد داشت. بطور متوسط میزان آب مصرفی این گیاه حدود ۴۰۰۰-۳۰۰۰ مترمکعب در هکتار     می باشد.

۶ – برداشت ارزن

در شرایط حال حاضر استان (ادامه خشکسالی و محدودیت منابع آب) استفاده علوفه ای از ارزن با توجه به نیاز بالای بخش دامپروری استان به علوفه، مورد تاکید می باشد. بدین منظورمناسب ترین زمان برداشت شروع دانه بندی گیاه می باشد و جهت برداشت دانه هنگامی که رنگ خوشه ها و برگهای مسن به زردی گرایید بهترین زمان برداشت می باشد.

 خصوصیات ارزن مرواریدی :

۱ – استفاده برای غذای انسان و دام وطیور

۲ – مناسب کشت در شرایط سخت و استرس های خشکی وخاک های ضعیف

۳ – عملکرد علوفه بالا

۴ – تولید پنچه زیاد و دگرگشنی

رقم شاخص این گروه از ارزن ها ، ارزن نوتریفید (NUTRIFEED) می باشد که در زیر به پاره ای از خصوصیات آن اشاره می شود.

مشخصات و مزایای ارزن نوتریفید:

۱ – دارای کیفیت تغذیه ای خوب برای دام (بطور متوسط ۲۲-۱۸ درصدپروتئین خام) که در بین نباتات علوفه ای شاخص می باشد.

۲ – فاقد هرگونه مواد سمی برای دام است و به همین دلیل برای چرای مستقیم مطلوب است.

۳ – در شرایط آب وهوایی استان اصفهان بین ۴-۲ چین عملکرد دارد که میزان علوفه تر قابل برداشت از ۶۰ تا ۱۵۰ تن درهکتار متغیر است.

نكات كليدي در توليد ارزن نوتريفيد

*عمق كاشت فراتر ازميزان توصيه شده نباشد.

 *درآبياري اول و دوم (تا سبزشدن كامل گياه)دقت كافي صورت گيرد

*تراكم توصيه شده اعمال گرددتا گياه پتانسيل  پنجه زني بالاي خود را نشان دهد

 *نكته بسيار مهم اين كه سطح برداشت از خاك از ۱۲سانتيمتر كمتر نشود چون كف بر كردن چين بعدي را با تاخير چشمگيري روبرو ميسازد.