هایپرپلازی خوش‌خیم‌ پروستات شایعترین بیماری مردان مسن است که با علائم انسدادی(obstructive) و تحریکی(irritative) تظاهر می‌کند. ۸۰-۵۰ % مردان بالای ۵۰ سال از علائم BPH رنج میبرند. معمولاً از داروهای مهارکننده ۱α و مهارکننده ۵ آلفا- ردوکتاز برای بهبود علائم بیماران مبتلا به BPH استفاده میشود همچنین استفاده از داروهای گیاهی برای درمان این بیماری بسیار رایج است و گزنه یکی از مشهورترین گیاهان در این مورد می باشد.

ریشه گزنه دارای مخلوطی از ترکیبات محلول در آب و محلول در الکل از جمله لکتین ها، فنول ها، استرول ها و لیگنین ها میباشد. مصرف ریشه گزنه برای شکایات پروستات و مثانه تحریک پذیر، توسط کمیسیون E تأیید شده است. بر اساس نظر این کمیسیون ریشه گزنه موجب کاهش ادرار باقیمانده (residual urine) و افزایش جریان ادرار می‌شود. فرآورده‌های تهیه شده از ریشه گزنه برای درمان اختلالات ادرار کردن در مراحل I و (Alken, ۱۹۷۳) II یا مراحلII و,Vahlensieck & Fabricius, ۱۹۹۶) III (Anonymous, ۲۰۰۳
هایپرپلازی خوش‌خیم‌ پروستات به کار رفته‌اند و موجب برطرف شدن علائم ناشی از بزرگی پروستات می‌شوند.

ویژگی های فارماکولوژیک: آزمایشات in vitro

واکنش با گلوبولین متصل شونده به هورمون جنسی [Sex Hormone Binding Globulin (SHBG)]: عصاره آبی ریشه گزنه به صورت وابسته به دوز، اتصال این ماده به گیرنده های غشای پروستات را مهار می‌کند. لیگنان‌های قطبی مانند secoisolariciresinol در اتصال SHBG به استروئیدها ایجاد مزاحمت می‌کنند. مکانیزم‌های پیشنهادی عبارتند از: ۱- تغییر سطح خونی هورمون‌های استروئیدی آزاد (فعال) با تغییر مکان آنها از محل‌های اتصال به SHBG ۲- جلوگیری از واکنش گیرنده‌های پروستات با SHBG.
واکنش با آنزیم آروماتاز (aromatase): مدارک محکمی در ارتباط با دخالت عصاره گزنه در تبدیل تستوسترون به استروژن‌ها وجود دارد. در in vitro عصاره اتانولی ریشه گزنه آروماتیزاسیون آندروستن دیون را مهار می‌کند. به نظر می‌رسد اجزاء لیپوفیلیک عصاره در این مورد نقش دارند.
واکنش با آنزیم ۵ آلفا- ردوکتاز (۵α-reductase): تنها مقادیر زیاد عصاره متانولی ریشه گزنه موجب مهار آنزیم ۵آلفا-ردوکتاز شده است.(۴) همچنین عصاره اترپترولئومی گزنه در مهار آنزیم ۵ آلفا- ردوکتاز بسیار قوی بوده و عصاره های اتانولی و آبی در درجات بعدی قرار داشته اند.
اثر ضدالتهابی: مهار الاستاز لکوسیت‌های انسان دلالت بر اثرات ضدالتهابی دارد. عصاره اتانولی ریشه گزنه موجب مهار الاستاز لکوسیت‌های گاو شده است. همچنین عصاره متانولی و ترکیبات پلی‌ساکاریدی ریشه گزنه راه فرعی سیستم کمپلمان را مهار می‌کنند.
تأثیر روی رشد سلول پروستات: عصاره ریشه گزنه ممکن است از طریق واکنش با گیرنده‌های استروئیدی غشای پروستات، رشد و متابولیسم سلول پروستات را سرکوب نماید. ترکیبات استروئیدی موجود در عصاره خام ریشه گزنه، حرکت ماکروفاژها را به محل هدف تسریع و به اثرات ضدالتهابی دارو کمک می‌نمایند. همچنین استروئیدها باعث مهار فعالیت آنزیم Na+ K+ ATPase و در نتیجه مهار متابولیسم و رشد سلول‌های پروستات می‌شوند.

ویژگی های فارماکولوژیک: آزمایشات in vivo

اثر ضدالتهابی: تاثیر عصاره خوراکی ریشه گزنه و اجزاء ریشه (به ویژه پلی ساکاریدها) روی ادم پنجه رت ناشی از کاراژینان مورد بررسی قرار گرفته و یک تأثیر ضدالتهابی بالقوه را نشان داده است. با این‌حال باید دید این اثر ارتباطی با اثر ضدپروستات ریشه گزنه دارد یا نه.
تأثیر روی رشد سلول پروستات: در سگ‌ها، درمان با عصاره ریشه گزنه در مدت۱۰۰ روز، اندازه پروستات و سطح سرمی تستوسترون را کاهش داده است.

مطالعات فارماکولوژیک در انسان

اثر روی هورمون های جنسی: در دو مطالعه دو سو بی‌خبر در مقایسه با پلاسبو؛ در حین درمان با عصاره ریشه گزنه (۱۲۰۰ mg/day) کاهشSHBG مشاهده شده بود با این‌حال Fischer and Wilbert (۱۹۹۲)افزایش ۱۰ درصدی در غلظت تستوسترون،۵α-DHT و استرادیول را در یک دوره درمانی ۷ ماهه مشاهده نمودند. در مطالعات باز بدون کنترل مشخص شده که بیشتر استرادیول و استرون در مکانیزم تأثیر ریشه گزنه دخالت دارند تا تستوسترون و DHT
تأثیر روی رشد سلول پروستات: بعد از درمان با عصاره گزنه (۶۰۰ میلی گرم در روز)، تغییرات بافت‌شناسی سلول‌های پروستات مشاهده شده است. بعد از ۹ هفته تغییرات به صورت مرگ سلول‌های غده‌ای و التهاب واکنشی بوده است (Streber, ۱۹۸۶). بعد از۲۰ هفته درمان با دوز ۱۲۰۰ میلی‌گرم در روز، تغییرات به صورت کاهش متابولیسم سلولی گزارش شده است (Ziegler, ۱۹۸۲). (۴)

مطالعات بالینی

اولین گزارش موردی در ارتباط با اثرات مفید چای تهیه شده از ریشه گیاه گزنه به Rückle (۱۹۵۰) برمی‌گردد که اثر دیورتیک گیاه به عنوان یک عارضه جانبی مورد توجه قرار گرفت. در ۳۴ مطالعه بالینی حدود ۴۰۰۰۰ مرد مبتلا به BPH با فرآورده های مختلف حاوی ریشه گزنه تحت درمان قرار گرفته‌اند.

در یک کارآزمایی بالینی با کنترل پلاسبو روی ۷۹ بیمار مبتلا به BPH، عصاره ریشه گزنه (۶۰۰ میلی گرم در روز از عصاره ۵:۱ برای مدت ۸-۶ هفته) در تمامی پارامترهای
اندازه‌گیری شده (جریان ادرار، حجم ادرار و ادرار باقیمانده) بر دارونما برتری داشت. در دیگر کارآزمایی مشابه، ۵۰ بیمار مبتلا به مراحل I و II هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات که با عصاره ریشه گزنه (۶۰۰ میلی‌گرم در روز از عصاره ۵:۱ برای مدت ۹ هفته) درمان شده بودند، کاهش قابل توجه SHBG (p<۰.۰۰۰۵) و اصلاح شایان توجه حجم ادرار و حداکثر جریان ادراری را نشان دادند.

برای تعیین اثرات درمانی گزنه در بهبود علامتی نشانه‌های دستگاه ادراری تحتانی (LUTS) ثانویه به هیپرپلازی خوش خیم پروستات، طی یک کارآزمایی دو سو بی‌خبر، تصادفی، نیمه متقاطع مقایسه‌ای با کنترل دارونما، ۶۲۰ بیمار به مدت ۶ ماه از نظر نمره بین‌المللی نشانه‌های پروستات(IPSS) ، حداکثر سرعت جریان ادرار (Qmax)، حجم ادرار باقیمانده متعاقب ادرار کردن (PVR)، آنتی‌ژن اختصاصی پروستات در سرم (PSA)، میزان تستوسترون و اندازه پروستات مورد مطالعه قرار گرفتند. در پایان ۶ ماه بیمارانی که از ابتدا دارونما مصرف می‌کردند گزنه را مورد استفاده قرار دادند و هر دو گروه درمان را تا ۱۸ ماه ادامه دادند. ۵۵۸ بیمار مطالعه را کامل کردند. با تجزیه و تحلیلintention- to-treat در پایان کارآزمایی ۶ ماهه، در مقایسه با ۱۶% گروه دارونما؛ ۸۱% از بیماران گروه گزنه بهبود LUTS را نشان دادند (P<۰.۰۰۱). در مورد IPSS و Qmaxبهبودی با دارو بیشتر از دارونما بود.IPSS در گروه گزنه از ۸/۱۹ به ۸/۱۱ و در گروه دارونما از ۲/۱۹ به ۷/۱۷ رسید(P=۰.۰۰۲). سرعت حداکثر جریان در گروه دارونما ۴/۳ میلی‌لیتر در ثانیه و در گروه دارو ۲/۸ میلی‌لیتر در ثانیه بهبود یافت(P<۰.۰۵). در گروه گزنه PVRاز مقدار اولیه ۷۳ میلی‌لیتر به ۳۶ میلی‌لیتر رسید (P<۰.۰۵) اما تغییر قابل ارزیابی در گروه دارونما دیده نشد. در هر دو گروه میزان PSA سرم و تستوسترون بدون تغییر باقی ماند. در انتهای مطالعه با سونوگرافی از طریق رکتوم (TRUS) در گروه گزنه کاهش نسبتاً کم اندازه پروستات مشاهده شد (از ۱/۴۰ سی سی اولیه به ۳/۳۶ سی سی،P<۰.۰۰۱) اما در گروه دارونما تغییری در حجم پروستات وجود نداشت. در پیگیری ماه هیجدهم، تنها بیمارانی که درمان را ادامه داده بودند مقادیر مطلوب از متغیرهای درمانی را نشان دادند. در گروه گزنه و دارونما هیچگونه عارضه جانبی دیده نشد. محققین نتیجه گرفتند گزنه دارای اثرات مفیدی در درمان علائم BPH می‌باشد.
در یک کارآزمایی بالینی دوسو بی‌خبر روی ۱۰۰ بیمار مبتلا به BPH، بیماران به طور تصادفی در گروه گزنه (۵۰ نفر) یا دارونما (۵۰ نفر) قرار گرفتند تا به مدت ۸ هفته روزی ۲ بار، هر بار ۲ کپسول ۳۰۰ میلی‌گرمی گزنه یا دارونما را مصرف کنند. برای جمع‌آوری اطلاعات از چک لیست اطلاعات دموگرافیک و درجه‌بندی بین المللی علائم پروستات(IPSS) استفاده شد. بر اساس نتایج این بررسی؛ در مقایسه با دارونما، گزنه در برطرف نمودن علائم BPH، اثر بهتری داشت و در طی مطالعه هیچگونه عارضه جانبی گزارش نشد.

در یک کارآزمایی بالینی دوسو بی‌خبر روی ۲۴۸ بیمار دارای علامت مبتلا به هایپرپلازی خوش خیم پروستات، این بیماران به طور تصادفی به ۴ گروه درمانی تقسیم شدند: گروه گزنه ۳ گرم، گروه گزنه ۵ گرم، گروه گزنه ۷ گرم و گروه پرازوسین ۱ میلی‌گرم. قبل و ۲ ماه بعد از شروع مطالعه؛ علائم‌، کیفیت زندگی و میزان آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA) بیماران اندازه‌گیری شد. نتایج این بررسی نشانگر تفاوت قابل توجه بین ۴ گروه از نظر درجه علائم بالینی و کیفیت زندگی بیماران بود اما تفاوت قابل توجهی از نظر میزان PSA مشاهده نشد. مقایسه Sheffe post hoc نشان‌دهنده بهبود قابل توجه در درجه علائم بیماران در گروه گزنه ۵ گرم/ روز و گروه گزنه ۷ گرم/ روز بود. نتایج این مطالعه نشان داد که مصرف همزمان مقادیر زیاد گزنه تا میزان ۷ گرم در روز همراه با پرازوسین، در مقایسه با مصرف پرازوسین به تنهایی، موجب بهبود قابل توجه در علائم بالینی BPH می‌شود.